Stary Zamek

Stary Zamek, bo o nim mowa, to rzeczywiście świadek wielowiekowych losów Grodna. Zespół budowli obronnych, kultowych i świeckich, budowanych od XI do XIX w., wznosi się na Górze Zamkowej na brzegu Niemna. Z jego murów roztacza się widok na drugą stronę rzeki i znajdujący się tam kościół Franciszkanów. Pierwsze budowle obronne w Grodnie – położonym wówczas na pograniczu rusko-litewskim – zostały wzniesione przez książęta ruskie w XI w. W ciągu następnych wieków ziemie te zmieniały gospodarzy: w XII w. na Górze Zamkowej zasiadali Litwini, w poł. XIII w. – Daniel Romanowicz, książę halicko-włodzimierski, pierwszy i jedyny król w dziejach Rusi, natomiast w 1270 r. Grodno opanował książę litewski Trojden. Od początku XIV w. drewniany jeszcze zamek był częstym celem ataków Krzy­żaków. W 1391 r. miasto stało się jedną z głównych siedzib wielkiego księcia litewskiego Witolda, który w 1398 r. wybudował (ponoć przy pomocy architektów krzyżac­kich) murowany, ceglany zamek gotycki z pięcioma basztami, który po licznych przebudowach zachował się do dzisiejszych czasów. Twierdza była także siedzibą innych książąt litewskich, m.in. Świdrygiełły oraz Kazimierza Jagiellończyka, który w 1445 r. przyjął tu dostojników małopolskich oferujących mu tron, a w 1492 r. zmarł w komnatach zamkowych. Warto zaznaczyć, że za jego panowania zamek stał się jedną z najważniejszych rezydencji monarchii polsko-litewskiej. Także i tu, na grodzieńskim zamku, mieszkał i zmarł w 1484 r. jego syn Kazimierz, późniejszy święty i patron Litwy (rocznica jego śmierci – 4 marca – to „Kaziuki”, jedno z najważniejszych świąt katolickich w dawnym Wielkim Księstwie Litewskim).

Na zamku przebywał swego czasu król Stefan Batory, który z Grodna uczynił faktyczną stolicę ówczesnej Rzeczypospolitej. Stanął on po raz pierwszy na zamku w 1579 r., jadąc na wyprawę połocką. W następnych latach często podejmował tu zagranicznych posłów – cara Iwana Groźnego, króla szwedzkiego Jana III Wazy czy królowej angielskiej Elżbiety I. Zmarł na zamku w 1586 r. Zanim jednak to nastąpiło, z królewskiej inicjatywy twierdza została przebudowana w stylu renesansu przez włoskiego architekta, Scotto z Parmy. Główne skrzydło mieszkalne ozdobiono wysoką attyką, w skrzydłach od strony rze­ki umieszczono kuchnie, stajnie, wykusze. Komna­ty królewskie były wspaniale. Miały bogato rzeźbione, polichromowane i złocone stropy „snicerskiej roboty”; miały drzwi również rzeźbione i polichromowane „szaro-złociste” i w innych ­kolorach oraz marmurowe i kamienne kominki – pisał Jarosław Wojciechowski w wydanej w 1936 r. monografii Królewski Zamek Stary w Grodnie.

Po śmierci Batorego zamek służył przede wszystkim starostom grodzieńskim. W 1655 r. został doszczętnie zniszczony przez moskiewskie woj­ska Chowańskiego – stare mury podniósł z ruin Krzysztof Pac, kanclerz litewski i starosta grodzieński. Od 1678 r. odbywał się tu co trzeci sejm zwyczajny Rzeczypospolitej.

Na początku XVIII w., podczas wojny północnej, zamek znów został doszczętnie zniszczony, tym razem przez Szwedów, i nigdy już nie powrócił do czasów świetności. Nadeszły one za to dla nowo powstającego Nowego Zamku (znajdującego się tuż obok, nas sąsiednim wzgórzu, po tej samej stronie Niemna, w stronę mostu). To tam i w Bato­rówce odbywały się posiedzenia kolejnych sejmów. Od czasów saskich Stary Zamek pozostawał ruderą, w dobie stanisławowskiej obradował tu trybunał skarbowy. W XIX w. został przebudowany na carskie koszary. Dawną salę sejmową ze sklepieniem opartym na dwóch filarach podzielono przegrodami na trzy pokoje, w izbie poselskiej podniesiono dach na wysokość ścian zamkowych i stworzono dużą salę dla wojskowego kasyna. W czasach międzywojnia zamek odremontowano i umieszczono w nim siedzibę muzeum – jego twórcą i kustoszem był Józef Jodkowski (1890–1950), znakomity archeolog, historyk i krajoznawca, autor wielu prac o Grodnie i ziemi grodzieńskiej, inicjator prac wykopaliskowych na terenie Starego Zamku. W czasie wojny muzeum zostało zamknięte, sam zamek podniszczony podczas bombardowań artyleryjskich, część jego zbiorów zaś zniknęła. Po wojnie muzeum ponownie otwarło swoje podwoje.

Obecnie w zamku mieści się Muzeum Historyczno-Archeologiczne.

Na terenie dziedzińca zamkowego – prowadzi nań ozdobna brama – zachowały się resztki murów i fundamentów tzw. cerkwi Dolnej (XII w.) i Górnej (XIV w.) oraz elementy wystroju, m.in. fragmenty podłogi cerkwi Dolnej z ornamentem geometrycznym. Obok znajduje się, też przywołująca na myśl średniowiecze, ale jak najbardziej współczesna – toaleta.