David Cronenberg (Reżyser)

David Cronenberg posiada reputację prawdziwego artysty, ugruntowaną unikatowym dorobkiem niezwykle osobistych filmów, do których zazwyczaj sam pisze scenariusze. Są to Shivers, Rabid, Fast Company, The Brood, Scanners, Videodrome, Mucha, Nierozłączni, Nagi Lunch, Crash i eXistenZ. W swoim dorobku ma także filmy nakręcone na podstawie scenariuszy innych autorów, są to The Dead Zone, M. Butterfly i – ostatnio – Pająk i Historia przemocy.

Jego filmy zostały uhonorowane licznymi nagrodami i wyróżnieniami, przyznanymi mu na całym świecie, reżyser jest, między innymi, doktorem honoris causa wydziału prawa Uniwersytetu Toronto, tytuł ten otrzymał w czerwcu 2001. Od roku 1997 jest kawalerem prestiżowego francuskiego stowarzyszenia Sztuk i Pism. W roku 1999 przewodniczył jury festiwalu filmowego w Cannes.

Retrospektywy jego prac miały miejsce w Japonii, Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, we Włoszech, Francji, Brazylii, Portugalii i w Kanadzie. Napisano o nim kilka książek, w tym The Shape of Rage – the Films of David Cronenberg, The Artist as Monster: The Cinema of David Cronenberg i Cronenberg on Cronenberg, drukiem ukazał się także zbiór wywiadów, opublikowany w zbiorze Cahiers du Cinema.

Cronenberg urodził się 15 marca 1943 w Toronto, studiował na tamtejszym uniwersytecie. Na studiach zainteresował się filmem, jeszcze przed ukończeniem nauki zrealizował dwie nowele na taśmie 16 mm, Transfer i From the Drain. Studia ukończył w roku 1967. Jego pierwszymi filmami zrealizowanymi na taśmie 35 mm były Stereo i Crimes of the Future, oba powstały pod koniec lat 60. W obu tych filmach dało się zauważyć zainteresowanie reżysera tematami, które są tak charakterystyczne dla jego późniejszych dzieł.

W roku 1975 Cronenberg zrealizował swój pierwszy komercyjny film fabularny Shivers (znany też pod tytułami They Came From Within lub Parasite Murders), który został jednym z najbardziej kasowych filmów w historii kanadyjskiego przemysłu filmowego. Jego kolejny film, Rabid, z udziałem Marilyn Chambers, przyniósł dochód w wysokości siedmiu milionów dolarów, podczas gdy nakłady na realizację nie przekroczyły pół miliona USD. Jego kolejnym filmem był Fast Company, do którego inspiracją była pasja reżysera do samochodów i wyścigów samochodowych.

Reżyser zajął się następnie, w 1979 roku, realizacją filmu The Brood, w którym wystąpili Oliver Reed i Samantha Eggar. Film był rodzajem artystycznego przełomu dla Cronenberga, dzięki niemu mógł potem realizować filmy o większym budżecie i bardziej ambitne. Scanners, opowiadający o telepatycznych mocach, jakimi dysponuje pewna grupa ludzi, skierowany był do szerszej publiczności, niż wcześniejsze filmy z gatunku horror i fantasy, zrealizowane przez reżysera. Film okazał się największym sukcesem w dotychczasowym dorobku Cronenberga. W tygodniu otwarcia zajmował pierwsze miejsce na liście box-office w USA.

Kolejny film Cronenberga, Videodrome, w którym wystąpili James Woods i gwiazda rocka Deborah Harry, wszedł na ekrany na początku 1983 roku. Obraz stał się kultowy w kręgach miłośników literatury cyberpunk. Film, w którym zacierała się granica między rzeczywistością i wyobrażeniami, jest koszmarną satyrą, jest w nim dużo przemocy, seksu i strachu – tematów, z których Cronenber zdążył już zrobić zwój znak rozpoznawczy.

The Dead Zone, który wszedł na ekrany w roku 1984, oparty był na bestsellerowej powieści autorstwa Stephena Kinga. Film sfinansowany został przez Dino de Laurentiisa, produkcją zajęła się wytwórnia Paramount, wystąpili w nim Christopher Walken, Brooke Adams i Martin Sheen. Obraz jest alegoryczną opowieścią o walce dobra ze złem, której bohaterem jest człowiek przeklęty mocą widzenia przyszłości tych, których dotknie. Jest to najbardziej mainstreamowy z filmów Cronenberga, a mimo to wyraźnie zachowuje charakterystyczne cechy stylu reżysera. Film zdobył trzy z pięciu możliwych nagród na festiwalu filmowym w Avoriaz, nagrodzono go także siedmioma nominacjami do nagrody imienia Edgara Allen Poe w USA.

Po sukcesie tego filmu z reżyserem skontaktował się Mel Brooks, który zaproponował mu reżyserię filmu Mucha dla wytwórni Twentieth Century Fox. W filmie wystąpili Geena Davis i Jeff Goldblum. Mucha odniosła wielki sukces, była także osobistym sukcesem Cronenberga. Film otrzymał liczne nagrody, w tym Oskara za najlepszy makijaż/efekty specjalne i nagrodę jury festiwalu filmowego w Avoriaz. Film był remakem komedii grozy z roku 1958, jednak wersja Cronenberga okazała się o wiele lepsza od oryginału. Był to zarówno poruszający horror, jak i opowieść o miłości.

Kolejnym filmem był Nierozłączni, w którym widzieliśmy Jeremy’ego Ironsa i Genevieve Bujold. Film ten to psychologiczny thriller, opowiadający historię braci syjamskich, doktorów ginekologii, kochających tę samą kobietę. Film był nieco odmienny od wcześniejszych dokonań reżysera, który określił go jako znacznie bardziej realistyczny. Mimo to, i tak widać w nim było charakterystyczny rys wszystkich dzieł Cronenberga, a mianowicie fascynacją mroczną stroną ludzkiej psychiki.

W roku 1989 Cronenberg zaczął pisać scenariusz do własnej wersji Nagiego Lunchu Williama S. Burroughsa. Z powodów artystycznych i praktycznych Nagi lunch nie był dosłowną adaptacją literackiego pierwowzoru, lecz raczej fuzją pomysłów Cronenberga i Burroughsa. Film nakręcono w roku 1991 w Toronto, wystąpili w nim Peter Weller, Judy Davis, Ian Holm, Julian Sands, Monique Mercure, Nicholas Campbell, Michael Zelniker i Roy Scheider.

Film, czerpiący pełnymi garściami z powieści Burroughsa i z innych dzieł tego pisarza, opowiada o dziele pisania czegoś skomplikowanego i niebezpiecznego i o tym, jak ten akt wpływa na piszącego.

W roku 1992 Cronenberg wyreżyserował M. Butterfly, film w którym wystąpili Jeremy Irons i John Lone, zrealizowany na podstawie odnoszącej duże sukcesy sztuki z Broadway’u, opartej na prawdziwej historii francuskiego dyplomaty, który przez 20 lat opętany był miłością do chińskiej divy występującej w operze w Pekinie. Francuz był tak zaślepiony, że nie mógł pojąć, że jego ukochana jest w rzeczywistości mężczyzną. Kiedy aresztowano go za szpiegostwo, musiał jednak stawić czoła rzeczywistości. Podczas realizacji M. Butterfly Cronenberg po raz pierwszy kręcił za granicą, zdjęcia powstawały w Chinach, na Węgrzech, we Francji i w Kanadzie.

W tym samym roku Nagi lunch zdobył osiem nagród Genie, w tym dla najlepszego filmu, najlepszego reżysera i za najlepszy scenariusz. Dodatkowo, krytycy filmowi zrzeszeni w Narodowym Towarzystwie Krytyków Filmowych iznali Cronenberga za najlepszego reżysera, nagrodzili także napisany przez niego scenariusz. Koło Nowojorskich Krytyków Filmowych nagrodziło także scenariusz, trzecią nagrodę dla scenariusza przyznało Bostońskie Towarzystwo Krytyków Filmowych.

Kolejnym dziełem Cronenberga był film Crash, nakręcony na podstawie katastroficznej powieści J.G. Ballarda pod tym samym tytułem. W filmie wystąpili Holly Hunter, James Spader, Elias Koteas, Deborah Unger i Rosanna Arquette. Film, którego głównymi tematami była technika i erotyka, wzbudził międzynarodową kontrowersję, zdobył nagrodę jury festiwalu filmowego w Cannes w roku 1996, przyznaną mu za „śmiałość, odwagę i oryginalność”. Obraz uhonorowano pięcioma nagrodami Genie (dla najlepszego reżysera, najlepszego scenariusza adaptowanego, najlepszych zdjęć, najlepszego montażu i najlepszego montażu dźwięku). Film otrzymał także nagrodę Złotej Szpuli, przyznawaną kanadyjskiego filmowi, który odnotował najlepsze wyniki finansowe w zestawieniu box-office.

W roku 1995 Cronenberg napisał scenariusz eXistenZ, zainspirowany wywiadem z pisarzem Salmanem Rushdiem. Pomysł, jaki powstał w głowie reżysera, polegał na opisaniu perypetii artysty, który nagle znajduje się na liście śmierci i musi się ukrywać. Bohaterem uczynił projektantkę gier, sądzącą, że uprawiany przez nią zawód może być sztuką. W roli projektantki wystąpiła Jennifer Jason Leigh, w filmie zagrał też Jude Law, wcielający się w postać młodego ochroniarza, łączącego się ze światem Leigh. W filmie grali także Willem Dafoe, Ian Holm, Sarah Polley, Don McKellar i Callum Keith Rennie.

eXistenZ uhonorowano Srebrnym Niedźwiedziem, przyznanym mu na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Berlinie, w roku 1999, a także nagrodą Genie za montaż. Obraz wyróżniono także Złotym Niedźwiedziem, nagrodą dla najlepszego filmu Katalońskiego Festiwalu Filmowego, nominacjami do nagród Saturn i Złotej Szpuli.

Kolejny film reżysera to psychologiczny thriller Pająk, w którym w roli głównej wystąpił znany brytyjski aktor Ralph Fiennes. Bohatera tytułowego w wieku dziecięcym zagrał dziesięcioletni Bradley Hall. W gwiazdorskiej obsadzie filmu widzieliśmy Mirandę Richardson, Gabriela Byrne’a, Lynn Redgrave i Johna Neville’a. Autorem scenariusza był znany pisarz Patrick McGrath, który zaadaptował do potrzeb filmu książkę swojego autorstwa.

Cronenberg wystąpił w licznych filmach, uważa, że jest to doskonały sposób na podtrzymanie więzi z filmem w tych okresach, kiedy pracuje nad kolejnymi scenariuszami. Widzieliśmy go w niewielkich rólkach w filmach Johna Landisa Into the Night, The Dead Zone, Mucha, zagrał żołnierza mafii w filmie Gusa Van Santa Za wszelką cenę. Wystąpił także w filmie Clive’a Barkera Stowarzyszenie umarłych dusz, zagrał też bimbrownika w filmie Moonshine Highway w reżyserii Andy’ego Armstronga, pojawił się w filmie Trial by Jury razem z Armandem De Sante, wystąpił też w filmie Johna Landisa The Stupids. Widzowie mogli go też zobaczyć w kanadyjskich filmach Henry and Verlin, Blood and Donuts, w wyreżyserowanym przez Dona McKellara filmie Last Night, a także w głównej roli w noweli filmowej McKellara Blue. Reżyser wystąpił także w filmach Resurrection, The Judge i Jason X.